توجه: این مقاله یک راهنمای جامع برای ارزیابی علائم دیابت است. اطلاعات ارائه‌شده صرفاً جهت اطلاع‌رسانی بوده و تشخیص نهایی تنها با انجام آزمایش خون در آزمایشگاه و تفسیر پزشک امکان‌پذیر است.

علائم دیابت چیست؟

تصور کنید نیمه‌شب چندین بار از خواب بیدار می‌شوید تا به دستشویی بروید، یا هرچقدر آب می‌خورید، باز هم تشنگی‌تان برطرف نمی‌شود. این‌ها فقط اتفاق‌های تصادفی نیستند؛ ممکن است پیام‌های جدی بدن شما باشند—مثل دیابت. اگر تا حالا از خودتان پرسیده‌اید: «علائم دیابت چیست؟»، تنها نیستید.

میلیون‌ها نفر هر روز این نشانه‌های ظریف (یا حتی واضح) را تجربه می‌کنند و تشخیص به‌موقع آن‌ها می‌تواند واقعاً زندگی را تغییر دهد. در این مقاله از آزمایشگاه فروردین، همه‌چیز را ساده و روشن توضیح می‌دهیم تا راحت‌تر بفهمید باید دنبال چه نشانه‌هایی باشید.

دیابت یعنی چه؟

اساس دیابت این است که بدن شما در تنظیم سطح قند خون دچار مشکل می‌شود و مقدار زیادی گلوکز در خون می‌چرخد. دلیل این مشکل بسته به نوع دیابت متفاوت است، اما نشانه‌ها معمولاً شباهت‌هایی دارند؛ مخصوصاً نشانه‌های اولیه بالا بودن قند خون. بیایید دقیق‌تر ببینیم این نشانه‌ها، بسته به نوع دیابت، چه شکلی دارند و چطور می‌توانید آن‌ها را با احساسات یا علائمی که خودتان یا عزیزانتان تجربه می‌کنید، تطبیق دهید.

چرا شناخت علائم دیابت بسیار مهم است؟

دیابت مجموعه‌ای از اختلالات متابولیک است که وقتی بدن نتواند قند خون را در محدودهٔ سالم نگه دارد، بروز می‌کند. شناخت سریع علائم اولیه (مثل ادرار زیاد، تشنگی بیش از حد و خستگی مزمن) می‌تواند باعث تشخیص زودهنگام، درمان به‌موقع و پیشگیری از عوارض جدی شود. آمارهای ۲۰۲۴–۲۰۲۵ نشان می‌دهند بیش از ۵۸۹ میلیون بزرگسال در دنیا مبتلا به دیابت‌اند و میلیون‌ها نفر از مبتلایان در سطح جهان و ایران از بیماری خود بی‌اطلاع‌اند.

انواع دیابت و علائم آنها

علائم دیابت ممکن است آرام‌آرام شروع شوند یا خیلی سریع ظاهر شوند—بسته به نوع دیابت. خبر خوب این است که توجه به این هشدارهای اولیه می‌تواند باعث تشخیص زودهنگام و جلوگیری از عوارض جدی شود. در ادامه، سه نوع اصلی دیابت—نوع ۱، نوع ۲ و بارداری—را توضیح می‌دهیم و تفاوت علائم از مراحل اولیه تا عوارض پیشرفته را بررسی می‌کنیم.

علائم دیابت و انواع آن چیست؟

علائم دیابت معمولاً به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

• دیابت نوع ۱: شروع سریع و اغلب شدید؛ به‌دلیل تخریب خودایمنی سلول‌های تولیدکنندهٔ انسولین در پانکراس.
• دیابت نوع ۲: شروع تدریجی؛ ناشی از مقاومت به انسولین یا کاهش تدریجی تولید آن، شایع‌ترین نوع.
• دیابت بارداری: در طی بارداری ایجاد می‌شود و معمولاً علامت‌دار نیست ولی ریسک‌های ویژه‌ای دارد.

نکتهٔ عملی: هر علامت تکرارشونده‌ای (بویژه ادرار مکرر، تشنگی غیرطبیعی، کاهش وزن بی‌دلیل یا زخم‌هایی که دیر بهبود می‌یابند) باید با آزمایش سادهٔ خون بررسی شود.

جدول مقایسهٔ علائم: نوع ۱، نوع ۲ و دیابت بارداری

دیابت نوع ۱: شروع ناگهانی و سریع علائم

دیابت نوع ۱ مثل یک طوفان ناگهانی است—سریع ظاهر می‌شود و معمولاً کودکان، نوجوانان و جوانان را درگیر می‌کند. دلیلش این است که سیستم ایمنی به اشتباه به سلول‌های تولیدکننده انسولین در پانکراس حمله می‌کند. وقتی انسولین کم می‌شود، قند خون به سرعت بالا می‌رود و علائم ممکن است طی چند روز یا چند هفته شروع شوند. به‌همین دلیل تشخیص زودهنگام بسیار مهم است؛ زیرا نادیده گرفتن آن می‌تواند به کتواسیدوز دیابتی (DKA) منجر شود—وضعیتی خطرناک ناشی از تجمع اسیدها در خون.

علائم اولیه افزایش قند خون در دیابت نوع ۱

• پرادراری و تشنگی شدید (Polyuria و Polydipsia): یعنی مدام دستشویی رفتن و تشنگی غیرقابل کنترل. کلیه‌ها برای دفع قند اضافی کار بیشتری می‌کنند و این باعث کم‌آبی می‌شود.
• کاهش وزن بدون دلیل: حتی اگر عادی غذا بخورید یا بیشتر از حد معمول غذا بخورید، بدن نمی‌تواند قند را مصرف کند و شروع به سوزاندن چربی و عضله می‌کند.
• خستگی شدید: چون قند وارد سلول‌ها نمی‌شود، بدن انرژی کافی ندارد و همه‌چیز خسته‌کننده به‌نظر می‌رسد.

علائم شدید دیابت نوع ۱

• تاری دید
• تهوع، استفراغ یا درد شکم (نشانه‌های DKA همراه با بوی میوه‌ای در نفس، تنفس سریع یا گیجی)
• بی‌حوصلگی یا تغییرات خلقی

انجمن دیابت آمریکا در راهنمای ۲۰۲۵ تأکید می‌کند که آزمایش آنتی‌بادی‌ها می‌تواند دیابت نوع ۱ را خیلی زود، حتی قبل از بروز کامل علائم، مشخص کند.

دیابت نوع ۲: شروع آهسته و تدریجی

دیابت نوع ۲ شایع‌ترین نوع دیابت است. بیشتر در بزرگسالان دیده می‌شود اما به‌دلیل تغذیه نامناسب، کم‌تحرکی و عوامل ژنتیکی، در جوانان هم رو به افزایش است. در این نوع، بدن نسبت به انسولین مقاوم می‌شود یا مقدار کافی تولید نمی‌کند. به همین دلیل قند خون آرام‌آرام بالا می‌رود. علائم دیابت نوع ۲ معمولاً طی سال‌ها پیشرفت می‌کنند و بسیاری از افراد تا بروز عوارض جدی، متوجه بیماری نمی‌شوند.

علائم دیابت نوع ۲

نشانه‌های اولیه که باید در این نوع دیابت به آن‌ها توجه کنید:

• پرادراری و تشنگی خفیف: مثل چند بار بیدار شدن شبانه.
• خستگی مداوم: احساس خستگی عمیقی که با استراحت خوب نمی‌شود.
• کاهش وزن بی‌دلیل: کمتر از نوع ۱، اما ممکن است در مقاومت شدید به انسولین رخ دهد.

علائم و نشانه‌های شدیدتر دیابت نوع ۲

علائم پیشرفته‌تر اگر دیابت کنترل نشود:

• زخم‌هایی که دیر خوب می‌شوند یا عفونت‌های مکرر مثل قارچ یا عفونت ادراری.
• گزگز یا بی‌حسی دست و پا (نوروپاتی)
• خشکی یا خارش پوست
• تیرگی پوست در نواحی چین‌دار (Acanthosis Nigricans) نشانه مقاومت به انسولین
• تاری دید یا سردرد

طبق گزارش CDC، دیابت نوع ۲ حدود ۹۰ تا ۹۵ درصد موارد دیابت در آمریکا را تشکیل می‌دهد.

دیابت بارداری چیست؟ موقتی اما مهم

دیابت بارداری در ۲ تا ۱۰ درصد زنان باردار دیده می‌شود. علت آن این است که هورمون‌های جفت باعث مقاومت بیشتر به انسولین می‌شوند. معمولاً از سه‌ماهه دوم یا سوم ظاهر می‌شود. خبر خوب اینکه بعد از زایمان اغلب برطرف می‌شود، اما احتمال دیابت نوع ۲ در آینده را بالا می‌برد.

علائم دیابت بارداری ممکن است خفیف یا مشابه دیابت نوع ۲ باشند:

• تشنگی و ادرار زیاد
• خستگی بیش از حد معمول بارداری
• تاری دید یا سردرد

اگر درمان نشود، می‌تواند باعث مشکلاتی مثل وزن زیاد جنین (ماکروزومی) یا نیاز به سزارین شود. طبق توصیه‌های ۲۰۲۵ ADA، خانم‌ها باید ۴ تا ۱۲ هفته پس از زایمان دوباره تست شوند.

آمار مبتلایان به دیابت در سطح جهان

• جهانی: طبق یازدهمین نسخهٔ اطلس دیابت IDF، حدود ۵۸۹ میلیون بزرگسال (۲۰–۷۹ سال) در سال ۲۰۲۴ مبتلا به دیابت بوده‌اند و این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۸۵۳ میلیون پیش‌بینی شده است؛ حدود ۴۳٪ از مبتلایان (بیش از ۲۵۲ میلیون نفر) از بیماری خود بی‌اطلاع‌اند. این گزارش نشان می‌دهد بار دیابت در کشورهای با درآمد پایین و متوسط بسیار بالاست.

آمار رسمی ایران در سال ۱۴۰۴

در ایران نیز روند شیوع دیابت نگران‌کننده است؛ منابع رسمی و خبرگزاری‌های معتبر داخلی در سال ۱۴۰۴ آمارهای زیر را گزارش کرده‌اند:

• وزیر بهداشت اعلام کرده حدود ۱۴٪ از جمعیت بزرگسال ایران به دیابت مبتلا هستند و نزدیک ۲۶٪ در مرحلهٔ پیش‌دیابت‌اند؛ با ترکیب مبتلایان و پیش‌دیابتی‌ها، حدود ۴۰٪ جمعیت در معرض دیابت قرار دارند.
• مراجع پژوهشی غدد و مراکز دانشگاهی گزارش می‌دهند حدود ۷.۵ تا ۸ میلیون ایرانی مبتلا به دیابت‌اند و حدود ۹ میلیون نفر در مرحلهٔ پیش‌دیابت قرار دارند؛ هر سال حدود ۵۰۰ هزار نفر به جمع بیماران افزوده می‌شود.

تفسیر عملی: این ارقام نشان می‌دهد شمار قابل‌توجهی از بزرگسالان ایرانی یا مبتلا یا در معرض ابتلا هستند—بنابراین برنامه‌های ملی پیشگیری، غربالگری مداوم و آموزش عمومی برای کنترل ریسک‌ها ضروری‌اند.

تشخیص و زمان مناسب برای مراجعه

اگر هر یک از علائم زیر را دارید، به پزشک یا مرکز سلامت مراجعه کنید:

• ادرار مکرر و تشنگی غیرقابل توصیف
• کاهش وزن ناگهانی بدون دلیل
• زخم‌هایی که بیش از معمول دیر بهبود می‌یابند
• تشخیص یا سابقهٔ خانوادگی دیابت (به‌ویژه نوع ۱) — مشورت برای آزمایش آنتی‌بادی ممکن است توصیه شود.

آزمایش‌های پایه شامل تست قند خون ناشتا، HbA۱c و در مواقع لزوم تست تحمل گلوکز خوراکی هستند.

نکات عملی برای پیشگیری و کنترل (آنچه کارشناسان توصیه می‌کنند)

• فعالیت بدنی منظم (حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته فعالیت متوسط)
• رژیم غذایی متعادل، کاهش مصرف قندهای ساده و چربی‌های اشباع
• کنترل وزن و پایش مستمر (غربالگری منظم برای گروه‌های پرخطر)
• پیگیری درمان و دارودرمانی بر پایهٔ دستور پزشک، و در موارد مناسب استفاده از فناوری‌های نوین مثل CGM برای کنترل بهتر قند (توصیه‌شده در راهنمای ADA ۲۰۲۵).